Το χρονικό της εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΨΟΎΡΗ

Φιλολόγου 

«Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος/ δε θα πάψεις ούτε στιγμή να αγωνίζεσαι/ 

για την ειρήνη και για το δίκιο./ Θα βγεις στους δρόμους, θα φωνάξεις,/ 

Τα χείλια σου θα ματώσουν απ’ τις φωνές/ Το πρόσωπό σου θα ματώσει από τις σφαίρες /

μα ούτε βήμα πίσω»

(Τάσος Λειβαδίτης).

Ο στίχος του ποιητή Τάσου Λειβαδίτη φαίνεται πως συγκίνησε τότε, το Νοέμβρη του 1973, το πιο ευαίσθητο και δυναμικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας, τους φοιτητές και τους μαθητές, οι οποίοι έδωσαν με τον ιερό τους αγώνα μια νέα διάσταση στην έννοια άνθρωπος. Ηγήθηκαν μιας, όπως εξελίχθηκε, παλλαϊκής εξέγερσης ενάντια σ’ ένα απεχθές, ξενόφερτο και τυραννικό καθεστώς, αυτό της Χούντας των Συνταγματαρχών, η οποία από τον Απρίλιο του 1967 επιβλήθηκε στη χώρα μας καταργώντας τις ελευθερίες και τα δικαιώματα του λαού μας. Με το πρόσχημα της αναγέννησης του Έθνους και τη θωράκισή του από δήθεν αντεθνικές ιδεολογίες, εγκαθιδρύθηκε ένα καθεστώς βίας που καταδυνάστευσε τη σκέψη, αγνόησε του θεμελιώδεις δημοκρατικούς θεσμούς και επιδόθηκε σε συλλήψεις, φυλακίσεις, εκτοπίσεις και βασανιστήρια, προκαλώντας τη διεθνή κατακραυγή και το διασυρμό της χώρας μας.

 Ο ελληνικός λαός στο σύνολό του από την πρώτη στιγμή βρέθηκε αντιμέτωπος σ’ αυτό το καθεστώς και με κάθε ευκαιρία διαδήλωνε αυτή του την αντίθεση. Η αντίσταση ενάντια στη Χούντα πήρε πολλές μορφές και εκδηλώθηκε με γεγονότα όπως η απόπειρα δολοφονίας ενάντια στον δικτάτορα Παπαδόπουλο από τον Αλέκο Παναγούλη, η αντιστασιακή δράση ατόμων ή ομάδων που οδηγήθηκαν στη φυλακή και την εξορία, η οργάνωση αντιστασιακών οργανώσεων στο εξωτερικό, όπως της ΠΑΚ• με το κίνημα του ναυτικού, την κατάληψη της Νομικής και την τεράστια λαϊκή συμμετοχή στο μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου, στις 4 του Νοέμβρη του 1973. 

 Το γεγονός όμως που σημάδεψε την περίοδο αυτή και αποδείχτηκε ότι αποτέλεσε την αρχή του τέλους για τη Χούντα υπήρξε αναμφισβήτητα η εξέγερση του Πολυτεχνείου. Μια εξέγερση που μπορεί να ξεκίνησε με την κατάληψη του Πολυτεχνείου και τον εγκλεισμό σ’ αυτό μιας ομάδας φοιτητών κυρίως, μαθητών και εργατών, αλλά που γρήγορα απέκτησε παλλαϊκό χαρακτήρα αναγκάζοντας τους τυράννους να δείξουν το πραγματικό τους πρόσωπο χρησιμοποιώντας ως δυνάμεις καταστολής όχι μόνο την Αστυνομία, αλλά και το στρατό και με το μα κηρύξουν τη χώρα σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. 

 Σήμερα 33 χρόνια μετά, θα επιχειρήσουμε βασιζόμενοι στις ιστορικές πηγές να διαγνώσουμε το τι ακριβώς έγινε στο Πολυτεχνείο επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας κυρίως στις τρεις κρίσιμες ημέρες, από τις 14 έως και τα ξημερώματα της 17ης του Νοέμβρη του 1973. 

 Είναι γεγονός ότι οι φοιτητές σε όλη τη διάρκεια της επτάχρονης τυραννίας αποτέλεσαν την ψυχή του αγώνα για την κατάλυσή της και, ιδιαίτερα ο Νοέμβρης του 1973, φάνηκε από νωρίς ότι θα είναι ένας «θερμός» μήνας. Την 1η κιόλας του μηνός το τότε Υπουργείο Παιδείας εξαγγέλλει μια σειρά από αυταρχικά μέτρα με αποκορύφωμα την κατάργηση της αναβολής της στράτευσης για τους φοιτητές. Την ίδια όμως μέρα οι φοιτητές απαντούν με αιτήματα όπως την άμεση διενέργεια φοιτητικών εκλογών, την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και τη 12μηνη στρατιωτική θητεία για όλους τους Έλληνες. Στις 4 του ίδιου μήνα το μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου μετατρέπεται σε αντιστασιακή εκδήλωση στη διάρκεια της οποίας ακούγονται συνθήματα κατά της δικτατορίας. Ακολουθούν συγκρούσεις των διαδηλωτών με την αστυνομία στις οποίες τραυματίζονται 70 άτομα, ενώ έχουμε και 37 συλλήψεις νέων κυρίως, 17 από τους οποίους οδηγούνται τελικά σε δίκη. Στις 8 του Νοέμβρη γίνεται η απόπειρα των φοιτητών να συνεδριάσουν στη Νομική. Η άρνηση των πανεπιστημιακών αρχών να τους χορηγήσει άδεια, οδηγεί τελικά τους φοιτητές στο Πολυτεχνείο, όπου και γίνεται απόπειρα κατάληψής του. Η επιτυχία αυτής της απόπειρας γεννά και την ιδέα να μεταφερθεί το κέντρο της φοιτητικής αντίστασης στο συγκεκριμένο χώρο. Στις 12 και 13 του Νοέμβρη τόσο οι φοιτητές όσο και οι πρυτανικές αρχές βρίσκονται σε συνεχείς διαβουλεύσεις με τον καθεστωτικό υπουργό Παιδείας, χωρίς όμως να υπάρξει κάποια συμφωνία. 

 Έτσι φτάνουμε στην Τετάρτη 14 του Νοέμβρη, μέρα η οποία έμελλε να οριστεί ως η εναρκτήρια της σύγχρονης εποποιίας της νεολαίας. Από το πρωί γίνονται συνελεύσεις των φοιτητών στην Ιατρική, τη Νομική και το ίδιο το Πολυτεχνείο και διατυπώνονται άμεσα αιτήματα για εκδημοκρατισμό, για διενέργεια φοιτητικών εκλογών, για 12μηνη θητεία και για το 20% για την Παιδεία. Στο Πολυτεχνείο αποφασίζεται η αποχή από τα μαθήματα, ενώ την ίδια στιγμή καταφθάνουν στο χώρο φοιτητές απ’ όλες τις σχολές αλλά και άλλοι πολίτες. Η Πατησίων κλείνει από 2000 περίπου συγκεντρωμένους, ενώ ακούγονται τα πρώτα συνθήματα: «Ψωμί- Παιδεία- Ελευθερία», «Δημοκρατία», «Κάτω η Χούντα», «Λαέ πεινάς, γιατί τους προσκυνάς», «Ένας είναι ο αρχηγός, ο κυρίαρχος λαός», «Λαέ πολέμα σου πίνουνε το αίμα». Μέχρι το βράδυ οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Η αστυνομία δημιουργεί κλοιό γύρω από το Πολυτεχνείο και ζητά άδεια από τη Σύγκλητο του ιδρύματος για επέμβαση στο χώρο. Η απάντηση της Συγκλήτου είναι αρνητική, ενώ την ίδια στιγμή καταφθάνουν συνεχώς όλο και περισσότεροι φοιτητές και πολίτες . Η ελληνική σημαία, σύμβολο του αγώνα έως το τέλος, υψώνεται στο Πολυτεχνείο και τα πρώτα συνθήματα αναγράφονται στους τοίχους μέσα και έξω. Στις 5.30 καταφθάνει ο εισαγγελέας και μέσω μεγαφώνου ζητά την ειρηνική εκκένωση του χώρου. Στις 6.05 ο Διευθυντής της Αστυνομίας συναντιέται στη γωνία Πατησίων και Στουρνάρα με τον πρύτανη του Πολυτεχνείου, όπου επαναλαμβάνεται το αίτημα για άδεια εισόδου της Αστυνομίας. Η απάντηση του πρύτανη ήταν και πάλι κατηγορηματικά αρνητική. Ταυτόχρονα οι φοιτητές καταφέρνουν να λειτουργήσουν το ραδιοφωνικό τους σταθμό, ο οποίος έχει αρχικά εμβέλεια μόνο 300 μέτρα. Δύο εκπρόσωποι των φοιτητών συναντώνται με τον πρύτανη και στη συνέχεια με το Διευθυντή της Αστυνομίας, όπου συμφωνείται η αποχώρηση από το Πολυτεχνείο χωρίς συλλήψεις. Η συμφωνία αυτή δεν υλοποιήθηκε ποτέ.. Μέχρι το βράδυ οι φοιτητές οργανώνονται με το σχηματισμό μιας επιτροπής του Αγώνα, ενώ την ίδια στιγμή η Σύγκλητος επικυρώνει τις ενέργειες του Πρύτανη. Η Αστυνομία αποχωρεί στην πλατεία Κλαυθμώνος στις 9.40, την ίδια ώρα που οι φοιτητές αποφασίζουν τον εγκλεισμό τοποθετώντας στις πύλες σιδερόβεργες μπετόν αρμέ και αφήνοντας ανοιχτή μόνο μια μικρή πόρτα δίπλα στην κύρια πύλη. Συγκροτούνται ομάδες εργασίας και όλες οι πύλες κλείνουν οριστικά στις 12.30. 

 Την Πέμπτη στις 15 του Νοέμβρη γίνεται πλέον φανερό ότι ο αγώνας έχει πάρει άλλες διαστάσεις και οι τύραννοι το νιώθουν. Ο ραδιοφωνικός σταθμός του Πολυτεχνείου καλεί συνεχώς το λαό της Αθήνας να κινητοποιηθεί. Πολυγραφούνται κείμενα και εκδίδεται η «Εφημερίδα του ελεύθερου Πολυτεχνείου» την ώρα που η αστυνομία ξαναφτιάχνει κλοιό απωθώντας και δέρνοντας. Σε τηλεφωνική επικοινωνία ο καθεστωτικός υπουργός απαιτεί απόφαση της Συγκλήτου για το άσυλο μέχρι τις 12 το μεσημέρι, για να πάρει την έγγραφη ομόφωνη απόφαση για προστασία του ασύλου ακριβώς στις 12. Την ίδια στιγμή αρχίζει τη λειτουργία του ο ραδιοφωνικός σταθμός του Πολυτεχνείου των 250 βατ με εμβέλεια ολόκληρη την περιοχή της πρωτεύουσας. Η συμπαράσταση του κόσμου είναι συγκινητική. Από τις 2 το μεσημέρι συγκεντρώνονται τρόφιμα και χρήματα, ενώ στο Πολυτεχνείο έρχονται και οι εκπρόσωποι των μαθητών. Η αστυνομία αποχωρεί και πάλι στις 4 το απόγευμα και έτσι ο χώρος γίνεται προσβάσιμος, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν έξω από το Πολυτεχνείο μέχρι στις 9.30 το βράδυ 20.000 άνθρωποι. Νέα συνθήματα ακούγονται: «Η Χούντα θα πέσει απ’ το λαό», «Ο λαός πεινάει, το κεφάλαιο μασάει», «Έξι χρόνια αρκετά, δε θα γίνουνε εφτά», «Απόψε θα κάμει ξαστεριά». Στις 10 το βράδυ οι φοιτητές εκλέγουν νέα Συντονιστική Επιτροπή αποτελούμενη από 31 αντιπροσώπους, 2 από τους οποίους προέρχονται από το χώρο των εργατών. Ο ραδιοφωνικός σταθμός συνεχίζει να εκπέμπει με πληροφορίες, οδηγίες και παροτρύνσεις προς το λαό της Αθήνας για γενική κινητοποίηση και απεργία. 

 Οδηγούμαστε, λοιπόν, στην Παρασκευή, στις 16 του Νοέμβρη του 1973. Από νωρίς το πρωί η ένταση είναι μεγάλη. Ομάδα από 4 καθηγητές του Πολυτεχνείου συναντιέται με εκπροσώπους των φοιτητών σε μια προσπάθεια ομαλής λύσης του προβλήματος. Εντωμεταξύ το καθεστώς έχει αρχίσει να πανικοβάλλεται Σε μια σύσκεψη με την παρουσία του Πρωθυπουργού, του υπουργού Παιδείας, του υπουργού Δημοσίας Τάξεως, του Υφυπουργού Τύπου, του Προέδρου και του Αντιπροέδρου της Δημοκρατίας καθώς και του Διευθυντή της Αστυνομίας αποφασίζεται η κατάπνιξη του κινήματος και καθορίζεται η ώρα της επέμβασης. Η συντονιστική επιτροπή καλεί τους εκπροσώπους του τύπου σε μια συνέντευξη για τις 3.30 το απόγευμα, την ίδια ώρα που μαζικές πορείες κατευθύνονται προς την Ομόνοια και το Πολυτεχνείο. Αντιπρόσωποι των έγκλειστων φοιτητών του Πανεπιστημίου των Πατρών φτάνουν στο Πολυτεχνείο, ενώ στις 1.30 το μεσημέρι Μεγαρείς, οι οποίοι διαμαρτύρονται για την αναγκαστική απαλλοτρίωση της γης τους και οι οποίοι προηγουμένως διαδήλωναν μπροστά στον Άρειο Πάγο, κάνουν την εμφάνισή τους στο χώρο. Στις 6 το απόγευμα σημειώνονται επιθέσεις σε κυβερνητικά κτίρια και τεθωρακισμένα αυτοκίνητα κάνουν την εμφάνισή τους στους δρόμους της Αθήνας ρίχνοντας δακρυγόνα. Συγκεκριμένα μέχρι τις 9.30 το βράδυ ρίχνονται 100 οβίδες δακρυγόνων. Εντωμεταξύ έχει ξεκινήσει ένα άγριο κυνηγητό σε δρόμους και παρόδους της πρωτεύουσας ανάμεσα στην Αστυνομία και τους διαδηλωτές. Η μεγάλη διαδήλωση των οικοδόμων, που πάλλεται από το σύνθημα «δεν περνάει ο Φασισμός», κατεβαίνει από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας προς το Πολυτεχνείο. Οι διαδηλωτές επιτίθενται ενάντια στο Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως. Η Αστυνομία τους απωθεί με τη χρήση των κλομπ, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Έτσι αποφασίζεται η χρήση πυροβόλων όπλων. Ελεύθεροι σκοπευτές καταφέρνουν θανάσιμα χτυπήματα. Οι πρώτοι νεκροί…Στο Πολυτεχνείο έχουν συγκεντρωθεί πλέον 100.000 άνθρωποι και δημιουργούνται οδοφράγματα με τρόλεϊ, λεωφορεία, διαφημιστικές πινακίδες και ότι άλλο βρεθεί πρόχειρο. Οι τραυματίες διακομίζονται μέσα στο Πολυτεχνείο, ενώ ο ραδιοφωνικός σταθμός των ελεύθερων αγωνιζόμενων φοιτητών, των ελεύθερων αγωνιζόμενων Ελλήνων κάνει εκκλήσεις για φάρμακα, βελόνες και ψαλίδια και δίνει οδηγίες για την αντιμετώπιση των δακρυγόνων, τα οποία ρίχνονται πια και μέσα στο Πολυτεχνείο. Στο Ρυθμιστικό κέντρο Αθηνών οι βιαιότητες της Αστυνομίας έχουν ξεπεράσει κάθε προηγούμενο. Σημειώνονται θάνατοι από ξυλοδαρμό. Όμως οι ιθύνοντες της Αστυνομίας αισθάνονται ανεπαρκείς στο να αντιμετωπίσουν την κατάσταση και έτσι αποφασίζουν να ζητήσουν τη συνδρομή του στρατού. Οι σπουδαστές πραγματοποιούν αργά το βράδυ τις τελευταίες τους συνελεύσεις, όπου πιστοποιείται η αποφασιστικότητά τους να φτάσουν αυτό τον αγώνα ως το τέλος. Στις 11.30 το βράδυ φτάνει η είδηση ότι έρχονται τα τανκ και λίγο αργότερα κάνουν πράγματι την εμφάνισή τους μπροστά από το Πολυτεχνείο. Τα μεσάνυχτα αποκλείεται το οικοδομικό τετράγωνο του Πολυτεχνείου από την Αστυνομία και τα τανκ παρατάσσονται μπροστά από το Πολυτεχνείο στις 1.45 ξημερώματα Σαββάτου, στις 17 Νοέμβρη του 1973. Η τελευταία πράξη του δράματος προετοιμάζεται πυρετωδώς με την κατάλληλη τοποθέτηση στο χώρο δυνάμεων καταδρομών του στρατού και τον κατάλληλο φωτισμό. Το Πολυτεχνείο λάμπει σαν άστρο ολόφωτο της λευτεριάς από τους ισχυρούς προβολείς που ρίχνουν πάνω του τα τανκ. Οι πολιορκημένοι ανεβασμένοι στα κάγκελα χειροκροτούν τους στρατιώτες. Στις 2.30 αρχίζουν διαπραγματεύσεις. Μέλη της Συντονιστικής επιτροπής των Φοιτητών δηλώνουν πως δέχονται να εκκενώσουν το Πολυτεχνείο, υπό τις εγγυήσεις των καθηγητών τους, του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και του Τύπου. Οι όροι τους όμως απορρίπτονται. Στις 2.45 και ενώ έχει δοθεί 15λεπτη προθεσμία στους φοιτητές γίνεται προσπάθεια να απομακρυνθεί από την πίσω έξοδο του Πολυτεχνείου αυτοκίνητο που εμπόδιζε την έξοδο. Γίνεται φανερό ότι θα επιχειρήσουν να διαφύγουν. Ο υπίλαρχος του τανκ όμως, το οποίο και βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την κύρια είσοδο του Πολυτεχνείου, χάνει την ψυχραιμία του και δίνει τη διαταγή της εισόδου στο Πολυτεχνείου. Το άρμα μάχης γκρεμίζει την πόρτα και μπαίνει στο Πολυτεχνείο ακολουθούμενο από αξιωματικούς και άνδρες των δυνάμεων καταδρομών. Επικρατεί κυριολεκτικά πανικός από την άτακτη φυγή των σπουδαστών. Καθώς αποχωρούν κακοποιούνται βάναυσα από την Αστυνομία, ενώ στον αντίποδα αυτής της ωμής βίας, πολλοί από τους στρατιώτες προσπαθούν να βοηθήσουν τους ανυπεράσπιστους σπουδαστές. Πολλές οι εκατοντάδες των τραυματιών στα νοσοκομεία. Εκατοντάδες επίσης οι φοιτητές, οι οποίοι συλλαμβάνονται και οδηγούνται στα κρατητήρια της Ασφάλειας. Η εκκένωση του χώρου ολοκληρώνεται στις 3.30 τα ξημερώματα του Σαββάτου. Οι στρατιώτες αναχωρούν με εμβατήρια και ο καθαρισμός του Πολυτεχνείου ξεκινά γύρω στις 4 τα χαράματα. Οι οδομαχίες δεν έχουν όμως ολοκληρωθεί• απλά μεταφέρονται σε μακρινότερα σημεία. Η εξέγερση συνεχίζεται μέχρι την Κυριακή. Στη διάρκεια του διημέρου αυτού πέφτουν πολλά θύματα από τη δράση ελεύθερων σκοπευτών. 

 Ο ακριβής αριθμός των νεκρών της εξέγερσης μας είναι άγνωστος . Η έρευνα του εισαγγελέα Τσεβά αργότερα, το 1974, πιστοποίησε 18 επώνυμους νεκρούς, ενώ το βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών Αθηνών αναφέρει 23 νεκρούς και 1028 τραυματίες. Σύμφωνα με άλλες πηγές το σύνολο των τραυματιών προσεγγίζει τους 2000, καθώς πολλοί απ’ αυτούς δε διακομίστηκαν, για ευνόητους λόγους, σε νοσοκομεία , αλλά νοσηλεύτηκαν στο σπίτι τους. Σύμφωνα με κυβερνητική ανακοίνωση της 20ης Νοεμβρίου οι συλληφθέντες ανέρχονταν σε 866. 

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η αντιμετώπιση της από τους δικτάτορες έριξε τις μάσκες και αποκάλυψε το σκαιότατο πρόσωπο της Χούντας και των ανθρώπων που την υπηρετούσαν. Η ωμή βία που χρησιμοποιήθηκε με τη χρήση πραγματικών πυρών, την επίταξη των επίλεκτων δυνάμεων του στρατού και των αρμάτων μάχης απέναντι σε άοπλους πολίτες νεαρής κυρίως ηλικίας, οι οποίοι διεκδίκησαν τα αυτονόητα και αποδεκτά στο σύγχρονο κόσμο δικαιώματα της ελευθερίας και της παιδείας, έπεισε και τον πιο δύσπιστο για το πόσο επικίνδυνο ήταν αυτό το καθεστώς. Τα παιδιά του Πολυτεχνείου «Σταματήσανε τα μαθήματα/ για να κάνουνε ανώτατες σπουδές στο δρόμο…»*. Η γενιά του Πολυτεχνείου απέδειξε για άλλη μια φορά πως «Για τη Δημοκρατία και τη Λευτεριά/ ξέρουν και να πεθαίνουνε τα νιάτα»**. Οι ήρωες του Πολυτεχνείου θυσιάστηκαν «για ΄χουν τα παιδιά μας το δικό τους ήλιο»*** .Και η θυσία τους αυτή δεν πήγε χαμένη καθώς την ίδια στιγμή γκρεμίζονταν και τα τελευταία εναπομείναντα ερείσματα της Χούντας τόσο στην Ελλάδα , όσο και στο εξωτερικό και από παντού ακούγονται πια ηχηρές φωνές που απαιτούν την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στη χώρα που άλλωστε την προσέφερε σ’ ολόκληρο τον κόσμο. «Θέλει αρετήν και τόλμην η Ελευθερία»**** λοιπόν και, κάπως έτσι, δρομολογείται η πτώση της Χούντας. Το Πολυτεχνείο λειτούργησε ουσιαστικά σαν μία βόμβα στα θεμέλια του τυραννικού καθεστώτος. Ο ελληνισμός όμως πλήρωσε αυτή την ιστορία όχι μόνο με τα επτά χρόνια της τυραννίας και τα θύματα που προκάλεσε στο Πολυτεχνείο και αλλού, αλλά και με μια εθνική τραγωδία που διαδραματίστηκε λίγο αργότερα στην Κύπρο με την εισβολή του Αττίλα. 

 Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω το Σύλλογο Ελλήνων Επιστημόνων και Διανοουμένων για την πρωτοβουλία αυτή, τη διοργάνωση δηλαδή μιας εκδήλωσης προς τιμή των αγωνιστών του Πολυτεχνείου και την πρόσκληση που απηύθυνε στην Ένωση μας, την Ένωση Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης Βάδης Βυρτεμβέργης, την οποία έχω την τιμή να εκπροσωπώ ως πρόεδρος, για τη συνδιοργάνωση αυτής της εκδήλωσης. Πιστεύουμε ότι σήμερα γίνεται μια αρχή για μια πιο μόνιμη και στενή συνεργασία μεταξύ των συλλόγων μας και είμαστε έτοιμοι και για άλλες παρόμοιες πρωτοβουλίες. 

Σας ευχαριστώ πολύ. 

* Από το ποίημα: «Ανώτατες Σπουδές» του Δημήτρη Ραβάνη-Ρεντή 
** Από το ποίημα: «17 Νοέμβρη» της Βούλας Αρβανιτίδου 
*** Από το ποίημα: «Στους σκοτωμένους Σπουδαστές του Νοεμβρίου» της Λένας Παπά 
****Από το ποίημα: «Ωδές» του Ανδρέα Κάλβου.